Il patg federal dal 1291

Il Patg federal dal cumenzament d'avust 1291 vala sco document constituziunal il pli vegl da la Svizra. En quel s'empermettan las communitads da las vals da la Svizra centrala Uri, Sviz e Sutsilvania agid vicendaivel cunter tuts che als sforzan u che als fan entiert. Derschaders esters na vegnan betg tolerads, relaziuns da pussanza existentas restan dentant intactas.

Fixadas vegnan ultra da quai proceduras en fatgs dal dretg penal e dal dretg civil sco er en cas da dispitas tranter els.

Quest Patg federal vegn resguardà pir vers la fin dal 19avel tschientaner uffizialmain sco document da fundaziun da la Confederaziun svizra. Gidà considerablamain a quest fatg ha il Cussegl federal che ha - sa basond sin quest document - organisà per l'onn 1891 ina festa da giubileum naziunala e determinà la finala l'onn 1899 il 1. d'avust sco di da la festa naziunala.

Il fundament da quai è stada la persvasiun ch'il stadi federal democratic da 1848 stettia en ina cuntinuitad statala cun la veglia Confederaziun d'avant 1798 e ch'il minz istoric da questa Confederaziun sa chattia en il territori alpin da la Svizra centrala. Questa idea è vegnida colliada cun la legenda ch'il patg dals Confederads saja vegnì affirmà tras engirament sin il prà dal Rütli dad umens che han gugent la libertad. Sco materia obligatorica naziunalpedagogica è quest concept da l'istorgia vegnì instruì dapi alura a mintga uffant da scola svizzer.

Il referiment al Patg federal sco constituziun per uschè dir la pli veglia da la Svizra ed uschia ad ina tradiziun obliganta da blers tschientaners d'ina communitad engirada en libertad era fitg nizzaivel per la coesiun naziunala en il stadi federal democratic. Sut l'impressiun dals svilups politics suenter 1930 è il Patg federal vegnì interpretà plitgunsch sco uniun da defensiun, sco resposta resoluta a la smanatscha tras pussanzas estras.

En la percepziun publica - sco istorgia applitgada - ha quest document d'ina apparientscha plitgunsch modesta pudì daventar - grazia a ses caracter simbolic - ina part integrala essenziala da la cultura istorica e da la cultura politica da la Svizra. Latiers tutga er che l'Archiv dal Patg federal è vegnì construì a Sviz aposta per il Patg federal ed avert l'onn 1936 cun in act festiv sco lieu naziunal commemorativ (dapi 1999 Museum dal Patg federal).

L'impurtanza da quest patg en il temp medieval tardiv è percunter bler main gronda, ed el n'è er betg unic. I sa tracta d'in patg da la pasch publica, sco ch'el è vegnì concludì da quest temp er en auters lieus. La cunvegna na correspunda segiramain betg ad in act revoluziunar da l'autodeterminaziun purila, il cuntrari, ella garantescha plitgunsch l'urden da pussanza existent en l'interess da las elitas localas.

Il patg da las valladas da la Svizra centrala concludì l'onn 1291 n'è praticamain mai vegnì menziunà durant ils tschientaners, il document sez è puspè vegnì chattà pir l'onn 1758 en l'archiv da Sviz. En la tradiziun dal dretg public da la veglia Confederaziun avant l'onn 1789 n'ha quest patg da 1291 giugà nagina rolla cuntrari al Patg federal da 1315 (Patg da Morgarten). Er ina influenza da model per auters patgs federals da pli tard n'è betg constatabla. Problems da tradiziun e d'interpretaziun betg schliabels mussan er che l'impurtanza contemporana da quest document è vegnida survalitada considerablamain en in temp pli giuven.

Il giudicament adequat dals fatgs istorics na mida nagut vi da la gronda valur culturala da quest document prominent, al qual vegn anc oz referì savens en debattas politicas.

Resumaziun dal text latin

Per il bainstar general vegnan concludids ils suandants urdens da pasch :

En vista a las cundiziuns dal temp difficilas s'empermettan la glieud e las vischnancas dad Uri, Sviz e Sutsilvania cun tut ils meds agid vicendaivel cunter tuts che als sforzan u che als fan entiert entaifer sco er ordaifer lur valladas.
Mintga vischnanca gida l'autra cun pled e fatg e sin agens custs en cas da surpassaments cunter persunas u cunter objects entaifer ed ordaifer las vals ed affirmescha questa cunvegna confermond e renovond tras engirament ina cunvegna pli veglia.
Mintgin duai però servir vinavant a ses patrun tut tenor ses stadi.
L'uffizi da derschader en las vals na dastga betg vegnir cumprà e dastga vegnir exequì mo d'indigens.
Dispitas tranter ils Confederads duain vegnir accumadadas dals pli raschunaivels. Lur decisiuns duain vegnir protegidas da tuts.
Assassinats vegnan sancziunads cun la paina da mort. In morder en fugia na dastga mai pli turnar enavos. Tgi che al dat albiert, vegn er bandischà, fin ch'ils Confederads al cloman enavos.
Incendiaris perdan il dretg territorial e tgi che dat albiert u protegia in tal en las vals sto star bun per il donn capità.
Tgi che sblundregia u donnegescha in Confederà, stat bun cun sia facultad en las vals.
Debiturs u garants dastgan vegnir pegnads mo cun il consentiment dal derschader.
Mintgin sto obedir a ses derschader ed inditgar eventualmain davant tge derschader en la val ch'el sto dar pled e fatg.
Tgi che n'observa betg ina sentenzia giudiziala e donnegescha tras quai in Confederà, duai pudair vegnir sfurzà da tut ils auters da reparar il donn.
Guerra u dispita tranter Confederads duai vegnir appaschentada d'ina dretgira da cumpromiss e sch'ina part na sa suttametta betg a la sentenzia da cumpromiss u na vul betg pajar l'indemnisaziun, èn ils Confederads obligads da proteger ils auters.
Quest urden per il bainstar general duai valair illimitadamain.