Capir in'auter lungtatg
Bern, 30.06.2006 - Inauguratziun dil teater Origen, gl’emprem teater romontsch dalla Svizra, Savognin, ils 30 da tercladur
Cu jeu vai decidiu da tener il plaid per romontsch, vai jeu stuiu decider: tgeinin.Perquei che tut ils lungatgs romontschs ein tuttina bials, vai jeu decidiu pragmaticamein, numnadamein: la persona che translatescha meinsvart mes texts en romontsch, tschontscha sursilvan. E mo ord quei motiv tschontschel jeu oz sursilvan cun Vus.
Oz en damaun vai jeu inaugurau l’ untgida west da Birmensdorf. In public da varga melli persunas e tozzels representants dallas medias an festegiau quella nova untgida entuorn Turitg, ina grond’ovra d’infrastructura ella pli grond' agglomeraziun dalla Svizra. Jeu sun lu sedispensaus dalla fiasta suandonta per vegnir cheu tier Vus a Savognin. In dils organisaturs vuleva surplidar mei da star, schend: „Mo cheu hai dapli glieud ch’a Savognin.“
Quei ei quess manegiau bein, denton ei quei ina construcziun che dat da patertgar e che demuossa ina tenuta politica critica, e jeu viel bugen dar ina risposta politica.
Ei dat caussas ella veta, che nus savein buca giudicar quantitativamein. Ei dat principis statals, che nus savein buc far il „benchmarken“.
La posiziun dallas minoritads ella societad ed ella cuminonza statala, la muntada dallas culturas e dils lungatgs en nossa tiara, s'audan tier quei fundament.
La Svizra ei buc in’ellipsa culturala che semova entuorn ils dus centers Turitg e Genevra. Vegn il president dalla Confederaziun all’inauguraziun digl emprem teater romontsch bandunond ina fiasta da massa a Turitg, sche duei quei ê simbolisar l’egualitad dils lungatgs e dallas culturas svizras.
Il principi d’egualitad vala buc mo per indrezs culturals, mobein per tut las infrastructuras.
- In’untgida dall’autostrada ell’agglomeraziun da Turitg ei buc pli impurtonta dil pugn da vesta statal ch’in’untgida, che deliberescha in vitg dil traffic da transit.
- La televisiun dalla Svizra franzosa ei buc pli impurtonta che quella dalla Svizra italiana mo perquei ch’ei dat leu dapli aspectaturs.
- La televisiun romontscha ei buc pli impurtonta mo perquei ch’ella dispona da moderaturas pli hablas, competentas e bialas che la televisiun dalla Svizra tudestga.
- In Bernès tschontscha buc construcziuns pi perdertas en siu handy, mo perquei ch’el tschontscha pi plaun ch’in Tessinès.
Organisar in cantun cun treis lungatgs ei cumplicau e cuosta. Quei vala ê per la Confederaziun. Lezza savess spargnar bia daners sch’ella publicass ils messadis e las explicaziuns dil Cussegl federal per las votaziuns mo en in lungatg, e sch’ella stuess buc translatar tut ils texts silmeins en dus lungatgs supplementars. Mo tgi che patratga aschia, snega gl’essenzial da nies fundament statal.
Il lungatg munta da pli che mo in mied tecnic da comunicaziun, il lungatg fa part dall’identitad da mintga carstgaun. Perquei vein nus quater lungatgs naziunals en nossa Constituziun. Aunc oz dat ei naziuns che manegian ch’ellas seigien ina naziun mo grazia ad in lungatg unic. La Svizra demuossa il cuntrari.
Ch’il cumbat pervia dils lungatgs ei in tema permanent tier nus en Svizra, munta buc, che la pasch da lungatgs seigi periclitada. Quei demuossa ê, con impurtonta l’egualitad da nos quater lungatgs ei en Svizra. Il fatg che nus sedein giu cun quella damonda, demuossa che nus essan buc indifferents.
Il mund (dil) romontsch ei pigns. Jeu vulessel buc suttacumber alla tentaziun dil „small is beautiful“. E tonaton dat ei per mei ina muntada fundamentala: Tgi che crescha si en in ambient d’in lungatg minoritar che vegn tschintschaus d’aschi pauca glieud sco il romontsch, sto emprender auters lungatgs sch’el vul vegnir capius. El sefa en, ch’el sa mo s’exprimer, sch’el vegn ê capius. El ei sfurzaus da penetrar el lungatg ed el patertgar da l’auter. Tgi ch’empren in’auter lungatg, scaffescha la basa per in dialog, numnadamein buc mo quel da tschintschar, mobein ê quel da vuler capir.
Vuler capir per vegnir capius - quei ei gl’origin dil dialog.
Tgi che crescha denton si en in ambient dil lungatg maioritar, manegiond che quei seigi avunda demai che tschels stoppien s’adattar ad el, quel sa buc, tgei ch’in dialog ei. Quei sa menar ad autismus ed in secuntener imperialistic. Jeu manegiel buc mo imperialissem da lungatg. Tgi che considerescha la muntada d’ina brev da siu adversari mo sin fundament dil cuntegn senza considerar il fatg, che la brev ei vegnida spedida, enconuscha buc il lungatg e la cultura da l'auter. Ad el maunca la facultad da s’approfundar autr'uisa el patertgar, ed entras quei sa el far gron donn.
Tgi che manegia ch’ei seigi pusseivel da viver en pasch in cun l’auter sin quest planet, sto attribuir la pli gronda prioritad al dialog dallas culturas e religiuns. Tgi che patratga mo en categorias u - ni, u alv ni ner, u bien ni schliet, sa buc menar in dialog. El monologhisescha sper siu vis-a-vis ô. Mo enstagl dependa ei meins dil lungatg sco tal, mobein dalla premura per la capientscha. Buc’in soli lungatg da quest mund sa prender giu a nus quella lavur.
L’opera che vegn menada si oz, sebasa silla historia da Josef, che vegn vendius da ses frars en ina tiara jastra. El sto ir atras diramein, vegn en perschun, mo daventa la finfinala in dils umens ils pli pussents, grazia a sia facultad d’interpretar siemis e da dar a quels in lungatg.
Interpretar siemis sa mo tgi ch’ei habels da s’approfundar en in’autra persuna. Il Josef saveva schi bein il lungatg ed enconuscheva schi bein la cultura dalla tiara jastra, ch’el veseva dapli che la glieud ch’abitava schon adina leu. Quei schabegia meinsvart a jasters ni a minoritads: savens analiseschan els fleivlezias ni ê forzas zuppadas en’in’autra societad pli claramein, perquei che nuot secapescha da sesez per els. „Dai a mi in punct ordeifer il mund ed jeu vegn a muontar quel“ scheva schon Archimedes.
Quei che fa surstar tier la historia da Josef, ei il fatg, che la verdad vegneva acceptada dad el, ê sch’ella era buc confortabla. El admoneva davart ils onns maghers amiez la conjunctur’aulta, cu las vaccas eran aunc grassas ed ils canasters pleins. El ei buc vegnius ris ô ni fiers ord la tiara, mobein il farao ha numnau el sco manager da crisas aunc avon che la crisa seigi cheu.
Nus vivin buca dil temps da Josef. Denton ê tier nus drova il dialog temps e nus stuein emprender quel, e quei independentamein dad internet ni ADSL. Gl’essenzial ei la premura da silmeins vuler capir in’autra cultura.
Vus ed jeu experimentein quei grad ussa: quei gartegia buc adina ed oravontut buc cuninagada.
Jeu sperel che quest’opera vegni visitada da biars che san buc romontsch e ch 'els discuvierien las forzas zuppadas dallas culturas romontschas.
Adresse für Rückfragen
Presse- und Informationsdienst UVEK, Bundeshaus Nord, 3003 Bern +41.31.322.55.11
Herausgeber
Eidgenössisches Departement für Umwelt, Verkehr, Energie und Kommunikation
https://www.uvek.admin.ch/uvek/de/home.html
